|
Gdy w 1964 roku, dzięki okrętom podwodnym typu Yankee i pociskom R-27 (SS-N-6 Serb), marynarka wojenna Związku Radzieckiego odzyskała część zadań w systemie strategicznym, nastąpił czas rozwoju jednostek balistycznych i rakiet przez nie przenoszonych. W odróżnieniu od poprzednich konstrukcji, takich jak okręty projektu 658, znane także jako typ Hotel, nowy system D-5 (4K10) zastosowany na projekcie 667A Nawaga był o wiele skuteczniejszy. Przede wszystkim okręty mogły przenosić znacznie więcej pocisków model SS-N-6 Serb, które miały większy zasięg i celność. Mimo to nadal pozostawało wiele niedociągnięć. Przy wystrzeliwaniu rakiet wykorzystywano "mokry start", który wytwarzał dużo hałasu i przez to zmniejszał bezpieczeństwo okrętów. Po drugie w Stanach Zjednoczonych standardem były już głowice typu MIRV (Multiple Independently target Reentry Vehicle), podczas gdy pociski na typie Yankee, w zależności od wersji, wykorzystywały pojedynczy ładunek lub w układzie MRV (Multiple Reentry Vehicle). Za niewystarczający uważany był także zasięg i mała dokładność, która wykluczała rakiety model R-27 jako broń pierwszego uderzenia, choć należy pamiętać, że w porównaniu z poprzednimi konstrukcjami dokonał się w tej dziedzinie duży postęp. Był on jednak zbyt mały by załatać przepaść technologiczną między Związkiem Radzieckim a Stanami Zjednoczonymi, gdyż przed rakietami model R-27 była ona ogromna. Wszystkie problemy, niezadowalające osiągi SS-N-6 Serb, wynikały właśnie z tej częściowo zniwelowanej przewagi technologicznej Stanów Zjednoczonych. Radzieccy włodarze zdawali sobie sprawę z tego, że jest jeszcze dużo do zrobienia w dziedzinie budowy rakiet balistycznych, by dorównać technice zachodniej.
W związku z sytuacją zacofania technologicznego, na przełomie lat 60-tych i 70-tych XX wieku rozpoczęły się prace studyjne nad nowymi rakietami balistycznymi, które miały zastąpić znajdujące się w służbie pociski model R-27 (SS-N-6 Serb) i zmniejszyć pozostały dystans techniczny do Stanów Zjednoczonych, który pozostał po wejściu do służby rakiet model R-27. System model D-5 (4K10), który one wykorzystywały, a który znajdował się na okrętach typu Yankee, również miał być wymieniony na nowy. Modernizacja jednostek miała następować podczas najbliższego planowanego przeglądu, będącego odpowiednikiem amerykańskiego ERO (Engineered Refueling Overhauls). Prace studyjne nad nową konstrukcję rozpoczęte zostały w Biurze Projektowym Arsenał imienia M. V. Frunzego (Konstruktorskoje Biuro Arsenal imjeni M. V. Frunze), gdzie głównym inżynierem był P. A. Tjurin oraz w Biurze Projektowym KBM (Konstruktorskoje Biuro Maszinostrojenija), gdzie głównym inżynierem był V. P. Makajew.
Oba projekty miały wiele cech wspólnych, takich jak na przykład gabaryty. Były one ograniczane przez wielkość okrętów projektu 667A Nawaga, na zachodzie znanych jako typ Yankee, które projektowane były przez Biuro Konstrukcyjne TsPB Wolna (wcześniej znane było jako TsKB-L oraz TsKB-16. Później TsPB Wolna połączyło się ze Specjalnym Biurem Projektowym SKB-143 - Spetsjalnoje Konstruktorskoje Biuro - i utworzyło Morskie Biuro Projektowe Malahit - Morskoje Biuro Maszinostrojenija Malahit). Były także dość znaczące różnice. Jeżeli chodzi o planowany system napędowy, konstrukcja V. P. Makajewa wykorzystywała paliwo ciekłe, co było takim samym rozwiązaniem jak w przypadku rakiet model SS-N-6 Serb. Tym samym pociski miały być wystrzeliwane z wyrzutni poprzez system "mokrego startu". Konkurencyjny projekt P. A. Trjulina był bardziej nowatorski pod tym względem. Do napędu planowane było paliwo stałe, które było bezpieczniejsze w eksploatacji na okrętach podwodnych. Planowany był także znacznie cichszy system wystrzeliwania pocisków, odpowiadający temu stosowanemu w Stanach Zjednoczonych, a określany jako "zimny start". Prace nad tym systemem prowadzone były równolegle z projektem nowych pocisków, a odbywały się w kompleksie testowym Burja w Kapustin Jarze. Kolejnym novum było zastosowanie w projekcie pojazdu PBV (Post Boost Vehicle), który miał zapewnić wykorzystanie głowic w układzie MIRV. Obie koncepcje pocisków, V. P. Makajewa oraz P. A. Trjulina, przedstawione zostały marynarce wojennej, która zadecydowała o wdrożeniu w życie projektu tego drugiego. Tak więc głównym wykonawcą nowych rakiet, następców modelu R-27 (SS-N-6 Serb), zostało Biuro Projektowe Arsenał imienia M. V. Frunzego. Pociski wybrane przez radziecką flotę oznaczone zostały jako R-31 (3M17), natomiast w kodzie zachodnim określono je jako SS-N-17 Snipe. W czerwcu 1971 roku rząd Związku Radzieckiego zatwierdził projekt budowy tych rakiet i w tym samym miesiącu program ruszył pełną parą.
Program testowy pocisków R-31 (3M17) (SS-N-17 Snipe) rozpoczął się w 1973 roku, choć niektóre źródła podają, że był to 1974 rok. Nie ma także pewności co do miejsca przeprowadzenia próbnych lotów. Według źródeł opowiadających się za początkiem prób w 1974 roku, Biuro Projektowe Arsenał imienia M. V. Frunzego planowało przeprowadzenie testów w kompleksie Burja w Kapustin Jarze. Do tego celu wybrana została przestrzeń numer 86 (LC86 - Launch Complex 86), jednak po inspekcji tej strefy i przedyskutowaniu programu testowego pocisków model SS-N-17 Snipe z główną osobą odpowiedzialną za wyznaczanie zasięgu lotu rakiet testowych zdecydowano, że próby przeniesione zostaną do obszaru testowego marynarki wojennej Nenoska nad Morzem Białym, w okolicach Archangielska. Wbrew temu, to samo źródło podaje, że w grudniu 1974 roku odpalony został pierwszy próbny pocisk z Kapustin Jaru. Taka sama próba miała zostać przeprowadzona w 1975 roku. W źródłach opowiadających się za początkiem testów w 1973 roku, nie ma informacji o miejscu startów rakiet. Zgodność we wszystkich źródłach dotyczy prób przeprowadzanych z okrętu podwodnego. Pierwsze wystrzelenie odbyło się w grudniu 1976 roku i miało miejsce na Morzu Białym. Nie ma informacji co do tego, jaka to była jednostka. W lutym 1978 roku zakończyła się modernizacja jednostki o numerze taktycznym K-140 do standardu projektu 667AM Nawaga M, na zachodzie znanym jako typ Yankee II. Był to okręt specjalnie przystosowany do rakiet model R-31 (3M17) (SS-N-17 Snipe). Po zakończeniu przebudowy kolejne próby, trwające do sierpnia 1979 roku, przeprowadzane były właśnie na tej jednostce. Okręt powrócił do służby w marynarce wojennej Związku Radzieckiego w 1980 roku. Tym samym pociski SS-N-17 Snipe również oficjalnie weszły w skład arsenału radzieckiej floty.
W czerwcu 1979 roku, a więc jeszcze zanim ostatecznie zakończono próby z pociskami model R-31 (3M17) (SS-N-17), między Związkiem Radzieckim a Stanami Zjednoczonymi podpisany został drugi układ o ograniczeniu zbrojeń strategicznych SALT II (Strategic Arms Limitation Talks). W gruncie rzeczy był on jedynie uściśleniem limitów ilościowych i jakościowych, które zawarte zostały w pierwszym układzie SALT I, podpisanym w 1974 roku. W efekcie SALT II Związek Radziecki został zobligowany do zaprzestania prac nad rozwojem okrętów projektu 667AM Nawaga M, na zachodzie znanych jako typ Yankee II. Z tego powodu powstała tylko jedna jednostka projektu 667AM Nawaga M. Jednocześnie porozumienie SALT II wymagało porzucenia planów unowocześniania pocisków model SS-N-17 Snipe.
Radzeckie rakiety R-31 (3M17) pozostawały w służbie w marynarce wojennej do grudnia 1990 roku, kiedy jedyna jednostka typu Yankee II została skreślona ze stanu floty. Wpływ na to znowu miał układ SALT II, który najpierw zahamował rozwój pocisków, a potem na skutek ograniczenia ilości głowic jądrowych spowodował wycofanie SS-N-17 Snipe ze służby. Niektóre źródła podają, że spowodował to drugi układ o redukcji arsenałów strategicznych START II (STrategic Arms Reduction Talks). Jest to informacja nieprawdziwa, gdyż porozumienie to podpisano dopiero w styczniu 1993 roku, co więcej, rosyjska Duma nie ratyfikowała go aż do kwietnia 2000 roku. Podczas całego okresu służby nie było żadnych problemów eksploatacyjnych rakiet model R-31 (3M17) (SS-N-17 Snipe).
Radzieckie pociski wykorzystywane przez okręt typu Yankee II były konstrukcjami dwustopniowymi na paliwo stałe. Współpracowały one z systemem model D-11 (RSM-45). Już podczas prac projektowych ich gabaryty były ograniczane przez wielkość jednostek projektu 667A Nawaga. Z tego względu nie były one znacznie większe od swych poprzedników w postaci pocisków SS-N-6 Serb. Ich długość całkowita wynosiła 11,06 metra, co było o około 1,5 metra więcej. Ze względu na zamontowane na typie Yankee silosy, średnica nie mogła być znacznie powiększona i była równa 1,54 metra. Zasięg rakiet model SS-N-17 Snipe wynosił 2170 mil morskich, czyli około 3900 kilometrów. Był to wynik lepszy od pocisków SS-N-6 Serb, jednak znacznie gorszy od konstrukcji, które oddane zostały do służby mniej więcej w tym samym czasie, tak jak pociski model R-29R (3M40) (SS-N-18 Stingray Mod. 1) lub R-29D (SS-N-8 Sawfly Mod. 2). Celność rakiet SS-N-17 Snipe, wynosząca 1400 metrów, nie była zachwycająca i dorównywała jedynie osiągnięciom pocisków model R-27U (SS-N-6 Serb Mod. 2 lub Mod. 3). Niektóre źródła podają, że inercyjny (bezwładnościowy) system naprowadzania wyposażony był w system monitorujący położeniu gwiazd, będąc tym samym systemem inercyjno-astronawigacyjnym. Wydaje się to mało prawdopodobne, gdyż w takim wypadku dokładność byłaby znacznie lepsza. Waga rakiet R-31 (3M17) była równa 26900 kilogramów. Było to znacznie więcej niż masa poprzednich konstrukcji, a mimo to zasięg udało się zwiększyć do 3900 kilometrów. Jednak należy pamiętać, że rakiety oddane do służby w marynarce wojennej Związku Radzieckiego mniej więcej w tym samym czasie co SS-N-17 Snipe ważyły więcej, a mimo to mogły przelecieć znacznie większy dystans.
Pierwszy stopień pocisków R-31 (3M17) wykorzystywał silnik model 3D17A, który opracowany został przez Biuro Projektowe Arsenał imienia M. V. Frunzego. Wykorzystywał on wysokoenergetyczne paliwo stałe w postaci kauczuku butylowego oraz chloranu amonu jako utleniacz. Spaliny silnika odprowadzane były przez cztery obrotowe dysze. Mogły one kierować wektorem gazów wylotowych, dzięki czemu naprowadzały i utrzymywały rakietę na odpowiednią trajektorię lotu. Silnik drugiego stopnia wykorzystywał takie samo paliwo stałe. Gazy wylotowe doprowadzane były jednak tylko przez jedną obrotową dyszę. Drugi człon pocisków SS-N-17 Snipe wyposażony był także w da oddzielne silniczki rakietowe, które kontrolowały prędkość tangencjalną.
Zupełną nowością na rakietach model R-31 (3M17) (SS-N-17 Snipe) było zastosowanie ważącego 450 kilogramów pojazu PBV. Jego zadaniem, po odłączeniu się silnika drugiego stopnia, było dostarczenie kapsuł z ładunkami bojowymi typu MIRV w wyznaczone cele. Do poruszania się pojazd PBV wykorzystywał generatory gazu. Gaz odprowadzany był przez cztery ruchome dysze, które odpowiadały za manewrowanie. Dzięki pojazdowi PBV pociski model R-31 (3M17) (SS-N-17 Snipe) mogły przenosić trzy ładunki typu MIRV o łącznej wadze 720 kilogramów lub osiem głowic o łącznej masie 1120 kilogramów. Przenosząc daną ilość ładunków typu MIRV zasięg z 3900 kilometrów, osiągany z jedną głowicą, proporcjonalnie się zmniejszał. W praktyce rakiety przenosiły tylko jedną kapsułę z ładunkiem jądrowym o sile wybuchu 500 kiloton. Niektóre źródła podają, że niektóre pociski uzbrojone były w głowice o mocy jednej megatony. Zastosowanie pojedynczego ładunku, zamiast kilku w układzie MIRV, spowodowane było ograniczeniami narzuconymi przez podpisany w czerwcu 1979 roku układ o redukcji zbrojeń strategicznych SALT II.
Z powodu chęci zastosowana głowic typu MIRV, co wiązało się z pojazdem PBV, innej konstrukcji, jak również innego systemu startowego, przebieg lotu pocisków SS-N-17 Snipe przebiegał nieco inaczej niż w przypadku SS-N-6 Serb, w które jednostki typu Yankee były uzbrojone oryginalnie. Rakiety model R-31 (3M17) były pierwszą radziecką konstrukcją, która przy wystrzeliwaniu z silosu wykorzystywała system "zimnego startu". Został on opracowany w kompleksie testowym Burja w Kapustin Jarze. W przeciwieństwie do "mokrego startu", silos nie był zalewany wodą, a pocisk wystrzeliwany był z hermetycznie zamkniętej wyrzutni. Do tego celu wykorzystywane były generatory gazu, które umieszczone były za elastyczną błoną, która trzymała ciśnienie. W momencie gdy rakieta była gotowa do startu, ciśnienie było uwalniane, co powodowało wypchnięcie pocisku z silosu. Przez wodę, do momentu całkowitego wynurzenia, rakieta pięła się w górę w swego rodzaju gazowym balonie, który pomagał zachować dobre właściwości hydrodynamiczne specjalnie zaprojektowanego nosa. System "zimnego startu" znacznie skrócił czas przygotowania pocisków do wystrzelenia, co oznaczało skrócenie czasu reakcji na ewentualne pierwsze uderzenie wroga. Miało to również kolosalne znaczenie dla obniżenia hałasu podczas procedury startowej. Gdy rakieta znalazła się ad powierzchnią wody, następował zapłon silnika pierwszego stopnia, który wynosił pocisk na orbitę. Następnie pierwszy człon odłączał się i pracę rozpoczynał silnik drugiego stopnia. Doprowadzał on rakietę na wyznaczony punkt, po czym odłączał się od całej konstrukcji. W tym momencie pozostawał tylko pojazd PBV, którego zadaniem było przetransportowanie głowic bojowych typu MIRV nad wyznaczone cele. W praktyce pociski wykorzystywały jednak ładunek pojedynczy.
W stosunku do pocisków model SS-N-6 Serb, technologicznie rakiety SS-N-17 Snipe były krokiem na przód. Nie był to jednak duży skok, choć w zakresie paliwa stałego był to przełom znaczący. Silniki wykorzystujące tego rodzaju paliwo były znacznie bezpieczniejsze w eksploatacji na okrętach podwodnych. Skracały również czas przygotowania pocisków do odpalenia, co w efekcie skracało czas reakcji na uderzenie wroga. Kolejną ważną cechą, która świadczyła o nowoczesności rakiet SS-N-17 Snipe, było zastosowanie procedury "zimnego startu". Dzięki niej przy wystrzeliwaniu nie było konieczne zalewanie silosów, co jeszcze bardziej skracało czas potrzebny do przygotowania odpalenia. Zwiększało się także bezpieczeństwo. Zapłon silnia pocisku w silosie był znacznie bardziej ryzykowny niż wypchnięcie rakiety z wyrzutni za pomocą sprężonego gazu. Równie istotnym był mniejszy hałas przy starcie rakiet, który zmniejszał szansę wykrycia okrętu podwodnego, a jednocześnie zwiększał szansę powrotu załogi i jednostki do bazy macierzystej. Ważnym novum było zastosowanie pojazdu PBV, który umożliwiał stosowanie głowic w układzie MIRV. Ładunki takie, przenoszone przez jedną rakietę, a mogące zaatakować różne cele, były standardem w Stanach Zjednoczonych. Dzięki rakietom SS-N-17 Snipe i pojazdowi PBV Związek Radziecki chciał dogonić pod tym względem Zachód, gdyż zdawał sobie sprawę z tego, że głowice MIRV są znacznie skuteczniejsze od ładunków pojedynczych.
Choć pociski model R-31 (3M17) miały sporo plusów, to jednak nie można zapominać o ich wadach. Możliwość zastosowania głowic MIRV była istotnym osiągnięciem, lecz w praktyce rakiety te przenosiły ładunek pojedynczy. Działo się tak dlatego, że w czerwcu 1979 roku podpisany został układ SALT II, który między innymi ograniczał zastosowanie głowic w układzie MIRV. Z tego względu pojedyncza głowica SS-N-17 Snipe nie może być uznana za wadę w pełnym wymiarze znaczenia tego słowa. Pociski R-31 (3M17) mogły przenosić głowice typu MIRV, jednak z przyczyn formalnych nie stosowano ich. Innych niedociągnięć nie da się już tak łatwo usprawiedliwić. W porównaniu z pociskami model R-29R (3M40) (SS-N-18 Stingray Mod. 1) lub R-29D (SS-N-8 Sawfly Mod. 2), oddanymi do służby w mniej więcej tym samym czasie, osiągi były gorsze. Zasięg SS-N-17 Snipe wynosił 3900 kilometrów, podczas gdy równoległych konstrukcji nawet 8000 kilometrów. Należy pamiętać, że wynik ten osiągany był przy głowicy pojedynczej. W przypadku zastosowanie ładunków w układzie MIRV, zasięg SS-N-17 Snipe byłby odpowiednio mniejszy. Niewiele lepsze osiągi w tym zakresie od SS-N-6 Serb sprawiły, że okręt typu Yankee II miał w zasadzie takie same problemy jak jednostki typu Yankee I. Musiały one forsować niemal cały Pacyfik i Atlantyk, by w zasięgu pocisków SS-N-17 Snipe znalazły się wyznaczone cele w Stanach Zjednoczonych. Taka podróż była dość ryzykowna, gdyż oba oceany zdominowane były przez siły marynarki wojennej Stanów Zjednoczonych i państw sojuszniczych.
Kolejną wadą była celność, wynosząca zaledwie 1400 metrów. Było to osiągnięcie gorsze o 100 metrów od pocisków model R-27U (SS-N-6 Serb Mod. 2 lub Mod. 3). Choć siła pojedynczej głowicy jądrowej, równa 500 kilotonom, predysponowała rakiety SS-N-17 Snipe do bycia bronią pierwszego uderzenia, to dokładność dyskwalifikowała je pod tym względem. Nie mogły one skutecznie atakować umocnionych silosów, znajdujących się pod ziemią, pocisków interkontynentalnych ICBM (InterContinental Ballistic Missile). Z tego względu R-31 (3M17) mógł niszczyć tylko cele znajdujące się na większej powierzchni, takie jak miasta. W efekcie były to pociski, które najlepiej sprawdzałaby się jako broń odwetowa, albo jako broń drugiego uderzenia, mającego dobić przeciwnika. Ewentualnie można je było wykorzystać jako element wspomagający pierwsze uderzenie.
Zdecydowanie gorsze osiągi od rakiet oddanych do służby w mniej więcej tym samym czasie mogły być spowodowane zastosowaniem nowego rodzaju napędu, w postaci paliwa stałego. Pociski model R-29R (3M40) (SS-N-18 Stingray Mod. 1) i R-29D (SS-N-8 Sawfly Mod. 2) wykorzystywały sprawdzone wcześniej paliwo ciekłe. Konstrukcja SS-N-17 Snipe była dość nowatorska i z tego powodu mogły wyniknąć takie a nie inne problemy. Usprawiedliwienie to dobrze pasuje do wytłumaczenia słabego zasięgu, jednak celność pozostaje zagadką. Poziom technologiczny osiągnięty przez Związek Radziecki pozwalał na osiągnięcie zdecydowanie lepszej dokładności. Gdyby to zrobiono ocena, rakiet model R-31 (3M17) byłaby lepsza, a tak należy powiedzieć, że ogólnie pociski te niewiele różniły się od SS-N-6 Serb. Niezadowalająca celność i zasięg były tutaj główną bolączką. Ogromną przewagą nad poprzednimi konstrukcjami było zastosowanie pojazdu PBV i możliwość wykorzystania głowic typu MIRV. W okresie pokoju układ SALT II zakazał zastosowania tego rodzaju ładunków na rakietach SS-N-17 Snipe, jednak w realiach wojny, w niesprzyjającej sytuacji, była możliwość użycia głowic MIRV na tych pociskach. Dobrze o tych pociskach świadczy przebieg służby, w którym nie było żadnych problemów eksploatacyjnych. Na tej podstawie można powiedzieć, że konstrukcja, mimo nie do końca zadowalających wyników, wykonana została solidnie i bezbłędnie. Niezależnie od osiągów trzeba pamiętać, że SS-N-17 Snipe stanowiły nie mniej liczący się od innych element całego systemu strategicznego. Gdyby nie konieczność przerwania prac rozwojowych nad tymi rakietami, podyktowana układem SALT II, być może kolejne wersje byłyby znacznie lepsze i całkowicie zniwelowałyby przepaść technologiczną dzielącą Stany Zjednoczone i Związek Radziecki. Pociski model R-31 (3M17) (SS-N-17 Snipe) wykorzystywały właściwie identyczne rozwiązania konstrukcyjne co rakiety amerykańskie. Prowadzenie prac rozwojowych nad tymi rozwiązaniami zwiastowałoby zbliżanie się do technologii zachodniej, tym bardziej że konstrukcja SS-N-17 Snipe okazała się niezawodna, co dawało nadzieję na osiągnięcie tego samego w następnych pociskach. Należy jednak pamiętać, ze w dziedzinie budowy okrętów podwodnych Związek Radziecki był zawsze o krok do tyłu. Prawdopodobnie w przypadku rozwojowych wersji SS-N-17 Snipe sytuacja byłaby podobna.
|
