|
Zestaw obrony bezpośredniej model Mk 15 Phalanx jest szybko reagującym systemem artyleryjskim, zapewniającym na bardzo krótkim dystansie obronę przed nadlatującymi pociskami przeciwokrętowymi, które nie zostały zniszczone przez inne systemy przeciwlotnicze o większym zasięgu. Działa on w pełni automatycznie, wykrywając i śledząc obiekty, oceniając zagrożenie oraz otwierając i wstrzymując ogień zaporowy. Ze względu na pełną automatyzację oraz charakterystyczny wygląd zestaw model Mk 15 Phalanx często określany jest w marynarce wojennej Stanów Zjednoczonych mianem "R2D2" (ArtuDitu), tak samo jak droid z sagi "Gwiezdne Wojny". Z kolei marynarze floty brytyjskiej nazywają go "Daleks", co pochodzi od kosmitów z filmu "Doctor Who".
Początek rozwoju systemu model Mk 15 Phalanx ściśle związany jest z zatopieniem izraelskiego niszczyciela "Eilat" (K 40). Wydarzenie to miało miejsce w październiku 1967 roku w pobliżu portu w Port Said na Półwyspie Synaj podczas wojny izraelsko-arabskiej. Izraelski okręt prowadził rutynowy patrol bardzo blisko egipskich wód terytorialnych, co raz wpływają i zaraz potem opuszczając je, co miało pokazywać słabość marynarki wojennej Egiptu. Przebywający w obrębie portu w Port Said egipski kuter rakietowy wystrzeliły w kierunki izraelskiej jednostki dwa pociski model 4K-40 (SS-N-2A Styx). Początkowo system radarowy niszczyciela nie wykrył zagrożenia, gdyż rakiety odpalone zostały bardzo blisko brzegu. Gdy tylko spostrzeżono niebezpieczeństwo rozpoczęto manewr unikowy. Mimo to pierwsza rakieta uderzyła w okręt tuż nad linią wodną, a dwie minuty później druga, powodując kolejne uszkodzenia. Niszczyciel zaczął nabierać wody i przechylać się na burtę, a załoga rozpoczęła akcję naprawiania szkód w celu uratowania jednostki. Około godziny później następny egipski kuter rakietowy, znajdujący się wewnątrz portu w Port Said, odpalił kolejne dwa pociski model 4K-40 (SS-N-2A Styx). Jeden z nich trafił izraelską jednostkę, powodując następne uszkodzenia i pożary. Drugi rozbił się o wodę w pobliżu okrętu. Mniej więcej dwie minuty później "Eilat" (K 40) zatoną mniej więcej jedną milę morską w głąb egipskich wód terytorialnych. Łącznie ze 199 osobowej załogi 47 osób zostało zabitych, a 91 odniosło rany.
Do czasu zatopienia izraelskiego niszczyciela floty różnych państw koncentrowały się na obronie przed atakującymi samolotami. Tymczasem prawdziwe zagrożenie kryło się za bezzałogowymi, małymi, szybkimi, nisko lecącymi pociskami manewrującymi, do obrony przed którymi jednostki nawodne w żaden sposób nie były przygotowane. Co gorsza, rakiety przeciwokrętowe były na tyle tanie, że mogły być użytkowane nawet przez bardzo małe kraje. wszystko to wywołało swego rodzaju panikę wśród przedstawicieli flot różnych państw, w tym w Stanach Zjednoczonych, które zaangażowane były w wojnę w Wietnamie i prowadziły na okalających wodach operacje morskie. Zaniepokojenie wśród amerykańskich dowódców wzrosło jeszcze bardziej wraz z uzyskaniem danych wywiadowczych, utrzymujących że radzieckie okręty podwodne uzbrojone są w przeciwokrętowe pociski model 4M-66 (SS-N-7 Starbright). Wystrzeliwanie ich z pod powierzchni wody znacznie skracało czas na skuteczną reakcję obronną.
Marynarka wojenna Stanów Zjednoczonych do kwestii obrony przed nowym zagrożeniem podeszła w sposób dwutorowy. Z jednej strony skupiano się na opracowaniu systemu rakietowego. Już w lutym 1967 roku na jednostce USS Bradley (FF 1041) przeprowadzono pierwsze testy systemu BPDMS (Basic Point Defense Missile System), który zaprojektowano specjalnie jako rozwiązanie problemu pocisków przeciwokrętowych. System ten wykorzystywał rakiety model RIM-7 Sea Sparrow, wystrzeliwane z wyrzutni model Mk 25, będącej zmniejszona wersją modelu Mk 112, przeznaczonego dla rakiet z serii RUR-5 ASROC (Anti-Submarine Rocket). Kierowanie odbywało się za pomocą ręcznie sterowanego radaru model Mk 115.
Z drugiej strony w 1968 roku rozpoczęto studia nad opracowaniem wymagań dla zestawu artyleryjskiego, który miał stanowić uzupełnienie dla systemu BPDMS. Firma General Dynamics (Pomona Division) chciała zmodyfikować na potrzeby marynarki wojennej wykorzystywane przez armię samobieżne działko przeciwlotnicze model M163 VADS (Vulcan Air Defense System). Efekt tych prac przedstawiony został w 1970 roku na poligonie rakietowym White Sands Missile Range w White Sands w stanie Nowy Meksyk. Pierwsza wersja prototypowa systemu określanego jako Vulcan-Phalanx przekazana została marynarce wojennej w styczniu 1973 roku. W sierpniu tego samego roku zainstalowano ją na niszczycielu USS King (DDG 41/DLG-10), na którym prowadzono dalsze prace rozwojowo-badawcze do marca 1974 roku. Początkowo w wątpliwość poddawana była skuteczność zestawu, co pociągnęło za sobą pewne ograniczenie funduszy. Mimo to w lipcu 1974 roku marynarka wojenna złożyła zamówienie na sześć egzemplarzy, które miały być przetestowane w warunkach bojowych. W listopadzie tego samego roku jeden z tych zestawów zainstalowany został na wycofanym ze służby niszczycielu USS Alfred A. Cunningham (DD 752). W czasie prób w stronę okrętu wystrzelonych zostało kilka różnych pocisków, z których wszystkie zostały zestrzelone przez opracowany przez firmę General Dynamics system Vulcan-Phalanx. Testy te trwały do lutego 1976 roku. W 1977 roku inny zestaw zamontowano na niszczycielu USS Bigelow (DD 942) w celu dokonania oceny przydatności operacyjnej systemu Vulcan-Phalanx w warunkach zagłuszania środkami przeciwdziałania elektronicznego ECM (lectronic CounterMeasures). Testy zakończyły się pełnym sukcesem. Zestaw obrony bezpośredniej spełnił wszystkie postawione przed nim wymagania w zakresie niezawodności i utrzymania.
W lipcu 1977 roku systemu Vulcan-Phalanx przyjęty został przez marynarkę wojenną Stanów Zjednoczonych do uzbrojenia, a jego oznaczenie zmieniło się na Mk 15 Phalanx. W grudniu tego samego roku podpisano z firmą General Dynamics kontrakt na dostarczenie pierwszej partii zestawów. We wrześniu 1979 roku zawarto kolejną umowę, która obejmowała masową produkcję systemu przez General Dynamics. Pierwszy egzemplarz skonstruowano i przekazano flocie miesiąc później. Oficjalnie działko obrony bezpośredniej model Mk 15 Phalanx weszło do służby w kwietniu 1980 roku, kiedy zestawy te zainstalowano na lotniskowcu USS America (CV 66). W późniejszych latach system ten był sukcesywnie instalowany na wszystkich większych okrętach marynarki wojennej Stanów Zjednoczonych. Pierwszym zagranicznym odbiorcą systemu model Mk 15 Phalanx była Arabia Saudyjska. Rozpoczęła ona jego użytkowanie we wrześniu 1981 roku wraz z korwetą "Badr" (612). Począwszy od 1992 roku produkcją działka zajmowała się dywizja Hughes Missile Systems Company, będąca częścią firmy Hughes Aircraft Company. W 1997 roku firma Raytheon nabyła Hughes Aircraft Company, stając się producentem zestawu model Mk 15 Phalanx.
W 1982 roku między Argentyną a Wielką Brytanią wybuchł konflikt o Falklandy-Malwiny. W jego efekcie brytyjska flota straciła dwa niszczyciele typu Sheffield. Jeden z nich zatopiony został w wyniku trafienia przez przeciwokrętową rakietę firmy Aérospatiale (obecnie Matra BAe Dynamics Alenia - MBDA France) model AM 39 Exocet, wystrzeloną z argentyńskiego samolotu myśliwsko-szturmowego firmy Dassault Aviation model Super Étendard. Wydarzenie to na nowo rozbudziło dyskusję na temat skuteczności środków obrony przeciwlotniczej. Przedstawiciele marynarki wojennej Stanów Zjednoczonych postanowili sprawdzić skuteczność zestawu model Mk 15 Phalanx Block 0 w zwalczaniu różnego rodzaju zagrożeń. W listopadzie 1983 roku system zainstalowano na wycofanym ze służby niszczycielu USS Stoddart (DD 566). Testy trwały rok, a doświadczenia z nich wyniesione posłużyły do unowocześnienia konstrukcji i wyprodukowania wersji Mk 15 Phalanx Block 1 Baseline 0, która weszła do służby w 1988 roku. Kolejne testy prowadzono od czerwca 1985 roku aż do połowy lat 90-tych XX wieku. W ich wyniku do serii Block 1 wprowadzano kolejne unowocześnienia Baseline 1 oraz Baseline 2. Opracowano także kolejną wersję zestawu model Mk 15 Phalanx Block 1A. W 1999 roku pojawiła się kolejna odmiana Block 1B PSuM (Phalanx Surface Mode), która rozszerzyła możliwości systemu o niszczenie obiektów nawodnych.
System model Mk 15 Phalax kilka razy został sprawdzony w warunkach bojowych. W maju 1987 roku na wodach Zatoki Perskiej jednostka USS Stark (FFG 31) została trafina irańskimi pociskami przeciwokrętowymi model AM 39 Exocet. Wywołało to kolejną dyskusję w Stanach Zjednoczonych na temat skuteczności systemów obrony przeciwlotniczej, szczególnie zestawu Phalanx. Wyrzutnie celów pozornych amerykańskiej fregaty nie były wówczas uzbrojone, natomiast rakiety z serii RIM-66 Standard MR (SM-1MR) nie mogły zniszczyć nadlatujących pocisków, gdyż znajdowały się one w martwej strefie radaru kierowania STIR (Separate Tracking and Illuminating Radar). Jedynym systemem, który mógł w tej sytuacji skutecznie odpowiedzieć był zestaw obrony bezpośredniej. Nie zareagował on jednak na zagrożenie, gdyż pracował w trybie gotowości do działania (standby mode). Gdyby był włączony prawdopodobnie zestrzeliłby nadlatujące rakiet, o czym przekonywały przeprowadzone w poprzednich latach testy.
W lutym 1991 roku podczas wojny w Zatoce Perskiej miało miejsce kolejne zdarzenie z udziałem systemu model Mk 15 Phalanx. Okręt USS Jarret (FFG 33) operował około trzech mil morskich od pancernika USS Missouri (BB 63) oraz niszczyciela HMS Gloucester (D 96), w kierunku których wystrzelona została rakieta model HY-2 HaiYing (C-201) (CSS-N-2 Safflower). W odpowiedzi pancernik użył celów pozornych systemu model Mk 36 SRBOC Mod. 2 (Super Rapid Blooming Offboard Chaff), co zestaw Mk 15 Phalanx na pokładzie USS Jarret (FFG 33) zinterpretował jako zagrożenie. Pracował on w trybie automatycznego przechwytywania celów (on mode) i otworzył ogień, trafiają pancernik czterema pociskami. Iracka rakieta model HY-2 HaiYing ostatecznie zestrzelona została przez wystrzelony z brytyjskiego niszczyciela pocisk firmy BAe (British Aerospace, obecnie BAE Systems) model Sea Dart (GWS-30 - Guided Weapon System). Było to pierwsze w historii zestrzelenie pocisku przeciwokrętowego przez pokładowy, rakietowy system obrony przeciwlotniczej w warunkach bojowych.
Kolejne zdarzenie miało miejsce w czerwcu 1996 roku podczas wspólnych ćwiczeń artyleryjskich marynarki wojennej Stanów Zjednoczonych i Japonii. Zestaw model Mk 15 Phalanx, zainstalowany na niszczycielu typu Asagiri, zestrzelił wówczas amerykański samolot firmy Grumman Aerospace (obecnie Northrop Grumman) model A-6 Intruder, który holował radarowy cel ćwiczebny. Cała załoga samolotu katapultowała się. Późniejsze śledztwo wykazało, że oficer artyleryjski na "Yugiri" (DD 153) wydał rozkaz otwarcia ognia zanim maszyna model A-6 Intruder wykluczona została przez system Mk 15 Phalanx jako obiekt do zniszczenia.
Wszystkie powyższe wydarzenia stanowią cenną lekcję w zakresie wykorzystania artyleryjskich zestawów obrony bezpośredniej. Po pierwsze, nie funkcjonuje on skutecznie w przypadku trybu gotowości do działania (standby mode). Oznacza to, że zestaw zawsze powinien działać w trybie automatycznego przechwytywania celów (on mode). Po drugie, tryb on mode nie zawsze może prawidłowo rozpoznać zagrożenia, dlatego zestaw Mk 15 Phalanx powinien mieć system zastępczy, chociażby w postaci pocisków model Sea Dart (GWS-30). Po trzecie, ludzkie błędy zawsze mogą doprowadzić do otwarcia ognia do własnych jednostek.
Konstrukcja zestawu Phalanx jest bardzo zwarta. W jednej obudowie umieszczone zostało działko, systemy radarowe i inne niezbędne wyposażenie. System zajmuje powierzchnię 5,5 metra kwadratowego, a instalacja na pokładzie nie wymaga jego penetracji, gdyż żaden element nie znajduje się pod nim. Zestaw model Mk 15 Phalanx jest całkowicie niezależny od okrętowych systemów dowodzenia. Działka w pełni autonomicznie wykrywają, śledzą i niszczą obiekty, a następnie wysyłają informacje o likwidacji zagrożenia do systemów dowodzenia. Cecha ta jest doskonałym rozwiązaniem dla okrętów, które nie są wyposażone w zintegrowany system dowodzenia oraz skomplikowane systemy obserwacji przestrzeni powietrznej. Wysoka autonomiczność pozwala także na działanie systemu w warunkach bardzo ciężkich uszkodzeń okrętu, na którym się znajduje.
System model Mk 15 Phalanx Block 0 wykorzystuje sześciolufowe, rotacyjne działko kalibru 20 mm., które w oparciu o lotniczy system model M61A1 Vulcan opracowała firma General Dynamics. Zamontowano je w wieżyczce model Mk 72, która poruszana jest przez silnik hydrauliczny, znajdujący się w barbecie. Wieżyczka obraca się bardzo szybko i precyzyjnie z prędkością 126 stopni na sekundę w poziomie i 92 stopni na sekundę w pionie. W linii wertykalnej może niszczyć cele w zakresie od minus 10 do plus 80 stopni, pokrywając przestrzeń w zakresie 310 stopni. Barbeta mieści w sobie także system zasilania i wymiennik ciepła do chłodzenia wodą morską. Zestaw Phalanx zużywa 31,7 litra wody na minutę, za której dostarczanie odpowiedzialne są okrętowe pompy. W razie ich awarii system artyleryjski może pracować przez około 30 minut bez chłodzenia. Do zasilania głównych elementów wyposażenia zestawu wykorzystywany jest trójfazowy prąd przemienny o napięciu 440 V, natomiast systemy drugorzędne zasilane są prądem o napięciu 115 V. Do osiągnięcia pełnej gotowości operacyjnej komputer pokładowy musi otrzymać dane o położeniu z okrętowego systemu nawigacyjnego.
Długość luf działka model M61A1 Vulcan wynosi 1,5 metra, a ich końcówki i wnętrze zostały utwardzone dla potrzeb systemu Phalanx, tak aby mógł on strzelać długimi seriami. Zwiększyło to także żywotność i zmniejszyło rozrzut pocisków. Szybkostrzelność działka wynosi 3000 strzałów na minutę. Wykorzystuje ono dwa rodzaje podkalibrowych naboi z sabotem APDS (Armour-Piercing Discarding-Sabot). Pierwszy z nich to model Mk 149 Mod. 2 z penetratorem ze zubożonego uranu oraz sabotem wykonanym z tworzywa sztucznego i lekkiego metalu. Począwszy od 1988 roku marynarka wojenna Stanów Zjednoczonych wykorzystywała drugi rodzaj nabojów model Mk 149 Mod. 4, które wyposażono w wolframowy penetrator, będący mniej szkodliwy dla załogi niż radioaktywny uran. Nadlatujące rakiety przeciwokrętowe niszczone są siłą kinetyczną penetratorów, których zadaniem jest wywołanie eksplozji. Pociski model Mk 149 Mod. 4 wystrzelone pod kątem 45 stopni osiągają pułap 5,5 kilometra, jednakże maksymalny efektywny zasięg wynosi 1,5 kilometra.
Magazyn amunicyji o pojemności 990 naboi, złożony z bębna w kształcie spirali, znajduje się pod działkiem. Pociski przekazywane są to luf poprzez beztaśmowy podajnik. Drugi taki podajnik odbiera łuski i niewypały, transportując je z powrotem do bębna. Wykorzystanie amunicji beztaśmowej zapewnia gładkie dostarczanie naboi do działka. System w wersji Block 0 może być całkowicie przeładowany w czasie od 10 do 30 minut, jeżeli wykorzystywane są kasety z uprzednio beztaśmowo połączonymi ze sobą nabojami.
Nad wieżą model Mk 72 umieszczona została kopuła, wewnątrz której zainstalowano system kierowania ogniem. Jednym z jego elementów jest radar poszukujący z cyfrowym system wykrywania celów ruchomych DMTI (Digital Moving Target Indicator). Antena radaru umiejscowiona został w górnej części osłony. Cechą układu DMTI jest to, że ignoruje obiekty nieruchome, przez co zwiększa możliwości lokalizacji nisko i szybko lecących rakiet przeciwokrętowych. Zasięg wykrywania radaru dochodzi do 18 kilometrów. Określa on takie dane o obiekcie jak pozycja, kurs, odległość i wysokość, przesyłając je do głównego komputera zestawu Phalanx. Ten analizuje otrzymane informacje i na podstawie jej wyników decyduje czy dany obiekt stanowi zagrożenie. Każdy cel klasyfikowany jest na podstawie trzech głównych kryteriów. Pierwsze z nich dotyczy tego, czy oddala się on czy zbliża do okrętu. Zestaw Phalanx bierze pod uwagę tylko te cele, które znajdują się coraz bliżej. Drugie kryterium dotyczy możliwości wykonywania manewrów w celu zaatakowania jednostki. Gdy cel zbliża się do okrętu nie na kursie kolizyjnym prowadzona jest jego obserwacja i dokonywana ocena, czy jest w stanie zmienić kierunek lotu i uderzyć w okręt. Ostatnim kryterium jest prędkość obiektu. System model Mk 15 Phalanx może atakować rakiety poruszające się w zakresie między minimalną a maksymalną prędkością, która została ustawiona. Obiekty poruszające się poniżej lub powyżej tychże granic nie są przechwytywane przez zestaw. Operator może ręcznie ustawić w jakim zakresie prędkości system Phalanx ma podejmować działanie, jednakże granice te nie mogą przekraczać osiągów systemu w tej kwestii, które nie są podane do wiadomości publicznej. Oprogramowanie zestawu model Mk 15 Phalanx nie prowadzi rozpoznania "swój czy obcy" (IFF - Identfication Friend / Foe). Z tego względu każdy wykryty obiekt ruchomy podlega klasyfikacji według trzech wymienionych kryteriów. Jeżeli cel zostanie uznany za zagrażający okrętowi, wówczas jego śledzeniem zajmuje się radar monoimpulsowy model AN/VPS-2, znajdujący się w dolnej części obudowy pod radarem poszukującym. Opracowała go firma Lockheed Electronics Company (będąca częścią dywizji Lockheed Missiles and Space Company, należącą do firmy Lockheed - obecnie Lockheed-Martin). Złożony on jest z małej parabolicznej anteny, wyposażonej w system wykrywania celów ruchomych MTI (Moving Target Indicator). Antena model AN/VPS-2 precyzyjniej określa wszystkie parametry obiektu, poruszającego się maksymalnie na wysokości pięciu kilometrów. Dane przekazywane są do komputera pokładowego i na ich podstawie obliczane są rozwiązania ogniowe. W centrum taktycznym okrętu CIC (Combat Information Center) zainstalowany jest panel model Mk 340, który kontroluje system model Mk 15 Phalanx. Dodatkowo, blisko zestawu znajduje się lokalny panel kontroli Mk 339.
Od uznania przez komputer pokładowy danego obiektu za zagrożenie procedura przechwycenia rozpoczyna się w odległości 5,6 kilometra. Wówczas działko kierowane jest w stronę celu i rozpoczyna się jego śledzenie przy pomocy parabolicznej anteny radaru monoimpulsowego. W odległości 4,3 kilometra komputer pokładowy zaczyna określać moment największego prawdopodobieństwa trafienia. Gdy został on obliczony system model Mk 15 Phalanx automatycznie otwiera ogień z odległości około 1,8 kilometra i śledzi wystrzelone pociski, co ma pokazać czy konieczna jest korekcja pozycji działka. Komenda do otwarcia ognia może być też wydana manualnie. Zestaw uznaje obiekt za zniszczony w momencie gdy zniknie on z radarów lub gdy nastąpiła gwałtowna zmiana szybkości i kierunku celu, które towarzyszą poważnemu uszkodzeniu struktury rakiety. Największa skuteczność systemu Phalanx wynosi 460 metrów. Gdy stwierdzi on likwidację celu, przechodzi do przechwycenia kolejnego. Jednorazowo zestaw może maksymalnie przetwarzać informacje o sześciu obiektach.
System obrony bezpośredniej model Mk 15 Phalanx do tej pory nie zanotował zestrzelenia nadlatującego pocisku przeciwokrętowego w warunkach bojowych. Co więcej, kilka razy zawiódł, o czym najboleśniej przekonała się amerykańska fregata USS Stark (FFG 31). Biorąc pod uwagę te fakty można powiedzieć, że zestaw nie jest konstrukcją bardzo udaną. Jednakże na testach i podczas ćwiczeń niejednokrotnie system działał bez zarzutów. W ciągu wielu lat jego podstawowa wersja doczekała się udoskonalonych następców i nadal jest rozwijana. Może to świadczyć o tym, że marynarka wojenna Stanów Zjednoczonych jest zadowolona z tego działka, podobnie jak wiele innych krajów, które go użytkują.
Niewątpliwą zaletą zestawu jest pełna autonomiczność względem innych systemów okrętowych. Oznacza to, że nawet ciężko uszkodzona jednostka będzie w stanie podjąć działania obronne na bardzo krótkim dystansie. Nie jest także konieczna skomplikowana integracja tego elementu uzbrojenia z innymi systemami okrętowymi, co na pewno przyczyniło się do sukcesu eksportowego. Wpływ na to miała także duża niezawodność systemu, w którym średnio występowała awaria po 188 godzinach działania, podczas gdy wymaganym minimum we flocie amerykańskiej dla tego rodzaju uzbrojenia jest 60 godzin.
Z biegiem czasu zagrożenie ze strony pocisków przeciwokrętowych jest coraz większe. Instalacja na okrętach jedynie systemu model Mk 15 Phalanx jest niewystarczająca do skutecznej obrony. Z tego względu powinno się uzupełniać go o uzbrojenie rakietowe, takie jak pociski krótkiego zasięgu model RIM-116 RAM (Rolling Airframe Missile), które mogą niszczyć cele na większych odległościach i zapewniają wyższe prawdopodobieństwo trafienia. Całkowita rezygnacja z zestawów artyleryjskich na rzecz rakietowych jest niezasadna, choć rozważano takie posunięcie w marynarce wojennej Stanów Zjednoczonych. Wykorzystywanie przez organizacje terrorystyczne prostych pocisków rakietowych sprawia, że artyleryjski zestaw model Mk 15 Phalanx ciągle ma racje bytu. Jest także zabezpieczeniem w wypadku gdy system rakietowy nie zlikwiduje zbliżającego się zagrożenia.
|
